Lammert's Weblog

In Kazachstan is kraanwater een schaars product, behalve in Zhabagly. Het dorp ligt vlak bij het Aksu-Zhabagly natuurreservaat waarin zich maar liefst 46 waterbronnen bevinden. De waterleiding van het dorp is aangesloten op één van deze bronnen.

Een ideaal systeem zou je kunnen zeggen. Het water vloeit vrijelijk uit de bronnen het dorp in—ook ‘s winters—en mensen in het dorp betalen dan ook weinig voor de aansluiting op het waterleidingnet. Per persoon 20 Tenge per maand en voor een doorspoeltoilet nog eens 10 Tenge extra. In veel andere dorpen zijn alleen waterputten beschikbaar en in de plaatsen waar wel waterleiding tot in de huizen is is vaak per huis een watermeter geplaatst en moet per kubieke meter worden afgerekend.

Dat voor het water in Zhabagly alleen een vast tarief in rekening wordt gebracht heeft ook zijn nadelen. Weliswaar komt het water van hoog uit de bergen en is er daardoor initieel wel druk aanwezig, maar omdat er niet per afgenomen hoeveelheid betaald wordt laten mensen het vrijelijk stromen. In de zomer hebben veel mensen een tuinslang continu in gebruik om de tuin nat te houden en ‘s winters is het de hele dag open hebben van een kraan de meest beproefde methode om bevriezing van de leidingen en kranen in huis tegen te gaan.

Dat overmatige gebruik heeft natuurlijk zijn invloed op de waterdruk. Het water vloeit net zo hard in het dorp de kranen uit als de bron in het natuurreservaat het kan aanleveren dus praktisch gesproken is er nauwelijks sprake van waterdruk. Dat is niet zo erg voor een normale Kazach, maar de bewoner—zoals wij—die afhankelijk is van moderne faciliteiten als wasmachines en douches is een minimale waterdruk wel van belang.

Jaren geleden hadden mijn ouders een boot. Die lag voor ons huis in het kanaal en om hem van tijd tot tijd schoon te maken hadden we een pomp in gebruik. Slang in het kanaal, pomp aanzetten en je hebt voldoende druk om de boot heerlijk mee schoon te spuiten. Die pomp was van goede kwaliteit en leverde een maximale druk van zo’n 4,5 bar, meer dan er beschikbaar was op het drinkwaternet. Nu is het voor een pomp niet goed, wanneer de perszijde wordt afgesloten door een dichtstaand spuitpistool en indertijd had ik daarom een pompregelaar gekocht. Een ingenieus apparaatje van de firma Steinklauber waarin zich een terugslagklep een drukschakelaar en een hoopje elektronica bevinden. De pompschakelaar schakelt automatisch de pomp aan wanneer de druk aan de perszijde te laag wordt omdat het spuitpistool wordt geopend. Als de druk te hoog wordt omdat het pistool wordt dichtgezet schakelt de automaat automatisch de pomp uit. Een slimmigheidje zorgt er bovendien voor dat de pomp automatisch wordt uitgeschakeld wanneer er 10 seconden geen water is, dit om schade door drooglopen van de pomp te voorkomen.

Standaard worden dergelijke pompregelaars gebruikt in watersystemen om de druk te verhogen, bijvoorbeeld om bij hoge gebouwen het drink- en bluswater tot aan de hoogste verdiepingen te kunnen krijgen en in landen met minder goed werkende drinkwatervoorzieningen om de druk op een minimaal niveau te houden.

Vandaag heb ik de pompschakelaar van de pomp afgeschroefd om mee te nemen naar Kazachstan. Het is een niet te groot elektronisch apparaat van maximaal zo’n halve kilo dus dat kan volgende keer mooi mee in de bagage. Nu we daar in Shymkent bovendien bij toeval een winkel hebben gevonden waar westerse pompen van hoge kwaliteit worden verkocht staat niets meer in de weg om komend jaar onze eigen drinkwatervoorziening van een hydrofoor te voorzien. Want hydrofoor is de officiele naam van zo’n automatisch werkend drukverhoogsysteem in de waterleiding.

Vandaag is Joep aangekomen in Kazachstan. Nee, Joep is geen toerist, maar een knuffelhond die al een aantal jaren in ons bezit is. Als ik een postpakket van Nederland naar Kazachstan verstuur stop ik er vaak een paar lichte zachte spullen in (kleding, slaapzakken of in dit geval een knuffelhond) om de breekbare spullen te beschermen.

Joep heeft kennelijk tijdens de reis wel honger gehad want onderweg heeft hij één van de pakken hagelslag die zich ook in de doos bevond opengemaakt. De hagelslag zat door de hele doos verspreid, dus één van de eerste dingen die Elmira gedaan heeft is Joep in een sopje lekker schoonwassen.

Op de foto heeft Joep zijn arm om zijn zwarte vriendinnetje Snuitje geslagen die al eerder in een doos naar Kazachstan verzonden is.

In Nederland is het ongebruikelijk dat in de winterse maanden de reguliere zomerbanden worden verruild voor winterbanden. In veel landen is dat anders. In de koudere landen zoals in Scandinavië is het gebruik van winterbanden zelfs verplicht.

In 1996 ben ik in de winterperiode naar Finland geweest, nog een keer gevolgd door een bezoek in praktisch dezelfde periode in 1998. Wat veel mensen niet weten is dat Finland een topland is op het gebied van productie van winterbanden en wat helemaal weinig mensen weten is dat die banden gefabriceerd worden door Nokia. Inderdaad ja, dat is het bedrijf dat de meeste mensen alleen kennen van hun mobiele telefoons. Nokia is een al zeer lang bestaand bedrijf dat gespecialiseerd was in de productie van kunstof en rubberen artikelen zoals laarzen en autobanden. Pas recentelijk kwamen ze op het idee dat ze mogelijk niet alleen in staat waren om de plastic behuizingen van telefoons te maken, maar ook het elektronische binnenwerk. Van die ommezwaai stamt hun wereldbekendheid.

Finland is een koud land, zeker in de winter. Door de noordelijke ligging heeft de zon in de winter niet of nauwelijks invloed. In tegenstelling tot Noorwegen is er geen invloed van de warme golfstroom en daardoor zijn temperaturen van 30 graden onder nul op veel plaatsen heel gewoon. Bij dergelijke temperaturen heeft zout strooien om de wegen schoon te houden geen zin. In plaats daarvan schuift men de wegen vlak waardoor er een restlaag van sneeuw en ijs overblijft. Daarop rijden de auto’s die in dat land voor zo’n 90% van winterbanden met spikes zijn voorzien.

Ik was indertijd verbaasd door de goede wegligging die dergelijke banden op een glad wegdek verzorgen en na mijn terugkeer heb ik in Nederland voor mijn auto ook winterbanden aangeschaft. Zonder de metalen spikes, want die zijn in Nederland verboden in verband met potentiële schade aan het wegdek. Van die winterbanden heb ik veel profijt gehad.

Kazachstan heeft een landklimaat met als gevolg dat de winters ook daar strenger zijn dan in Nederland. Ook hier wordt weinig tot geen gebruik gemaakt van zout en zand als strooimiddel. Alleen op de gevaarlijke hellingen op de doorgaande wegen wil men bij uitzondering nog wel strooien omdat anders helemaal geen verkeer meer omhoog kan.

Vandaag zijn we naar Shymkent geweest voor algemene inkopen. De hele weg—zo’n 100 kilometer—was één ijs- en sneeuwvlakte en de snelheid kon niet boven de 40 kilometer per uur. Zelfs met die snelheid schoot onze achterwiel aangedreven auto af en toe nog weg. De auto stond nog op de zomerbanden waarmee hij vanaf de fabriek is afgeleverd. Omdat ik binnenkort terug naar Nederland ga voor werkzaamheden en ik Elmira op een veilige manier wil achterlaten hebben we daarom vandaag winterbanden gekocht. Met spikes deze keer want hier in Kazachstan is deze luxe uitvoering van de winterband wel toegestaan. Het zijn geen banden van het merk Nokia geworden, die zijn hier niet te koop, maar Kama’s, het meest voorkomende bandenmerk in de staten van de voormalige Sovjet Unie.

Het resultaat was verbluffend. Op de terugweg konden we zonder problemen 70 kilometer per uur rijden zonder dat de auto de neiging had uit te breken. Het voelt een beetje aan alsof je een schip bestuurt in plaats van een auto. Af en toe schuift de auto zijwaarts een centimetertje weg, totdat één van de spikes weer grip krijgt op de gladde ondergrond. Ik kan nu tenminste met een veilig gevoel terug naar Nederland.

Overigens vielen de afmetingen van de spikes mij hard mee. Ze lijken op kleine schroefjes met een bol kopje van zo’n anderhalve millimeter. Er zitten geen scherpe punten aan die ik had verwacht, dus kans op verwonding van medeweggebruikers bestaat er op die manier niet.

In Nederland zijn dergelijke banden vanwege het lagere aantal vorstdagen en het pro-actieve strooibeleid minder nodig, maar ik zou met mijn ervaringen uit het verleden met mijn vorige auto toch iedereen willen aanraden in de winterperiode reguliere winterbanden aan te schaffen. Het scheelt echt een hele hoop in wegligging!

Een paar dagen geleden heb ik al voorspeld dat ik nog een verhaal aan het Kazachstaanse verwarmingssysteem zou wagen. Dit verhaal begint een paar maanden geleden. Voor Ruslan hadden we het plan opgevat om op zijn verjaardag op 16 oktober jongstleden een mobiele telefoon te geven. Zonder een dergelijk apparaat kun je je ook in Kazachstan niet meer normaal op straat begeven.

In Shymkent zitten de meeste winkels waar mobiele telefoons verkocht worden in één straat. Dat maakt het uitzoeken van een goed en goedkoop model gemakkelijk. Je wandelt op je gemak alle winkels binnen, bekijkt het assortiment en nadat je alle winkels gehad hebt loop je terug naar de zaak waar het model was dat je wilde hebben. In deze winkels is het dan ook een komen en gaan van kijkers met maar zo af en toe een koper.

In één van deze winkels vonden we tijdens de zoekactie naar Ruslan’s toekomstige telefoon tot onze verbazing een vitrine met pompen. Niet zomaar pompen, maar pompen van het gerenommeerde Deense merk Grundfos. Grote pompen met krachtstroommotoren voor hogedruktoepassingen, pompen om in diepe putten te worden neergelaten en ook een serie CV pompen. We waren al maanden op zoek naar een CV pomp voor opwaardering van de centrale verwarming en hier lagen zomaar een aantal exemplaren van een topmerk te wachten op een nieuwe eigenaar. Een CV pomp verwacht je in veel winkels, maar niet in een winkel voor mobiele telefoons. Het bleek dat een kennis van de winkeleigenaar gevraagd had te pompen hier te mogen verkopen omdat hij zelf geen verkoopplek had.

Voor ik verder ga even een korte uitleg hoe vijfennegentig procent van de centrale verwarmingen in Kazachstan werkt. In een vaak zelf gefabriceerde ketel wordt met kolen, gas of olie water verhit. Heet water zet uit en is daardoor lichter dan koud water. Het stijgt op in de ketel en de leidingen en zorgt op deze manier voor natuurlijke circulatie. In de huizen heeft men vervolgens de radiatoren zo in serie aan elkaar geknoopt met buizen, dat de hoogst liggende radiatoren als eerste in de rij zitten en de lager gelegen radiatoren als laatste. De bedoeling is, dat gedurende de tocht van het water door de leiding en de radiatoren het water afkoelt, zwaarder wordt en daardoor als vanzelf naar beneden stroomt.

Dit principe van natuurlijke circulatie klinkt heel aardig maar kent nogal wat nadelen. Ten eerste zijn dikke leidingen nodig om de leidingweerstand te beperken. Bovendien zijn de hoogstgelegen radiatoren het warmst en wordt het water in de volgende radiatoren geleidelijk kouder. Dat is vreemd, want vaak zijn de kamers die op een verdieping liggen slaapkamers die niet zo warm hoeven worden gestookt als de woonkamer op de begane grond. Tenslotte is het met een dergelijk systeem niet mogelijk om radiatoren per stuk aan of uit te schakelen. Door de radiatoren in alle kamers stroomt warm water, ongeacht of het nodig is om die kamer te verwarmen.

Het huis van mijn schoonouders heeft een vergelijkbaar verwarmingssysteem, maar dan alleen gelijkvloers. De verwarmingsketel is in de keuken geplaatst en het eerste warme water stroomt door de radiator in de televisiekamer. De tweede radiator die in de eerste slaapkamer staat wordt ook nog warm, maar dan is de temperatuur zover gezakt dat het water voor de volgende kamers alleen nog handwarm is. De natuurlijke circulatie werkt zo langzaam dat het water al bij de derde radiator is afgekoeld, zelfs als het water in de centrale verwarmingsketel staat te koken.

De noodzaak voor een CV pomp is dan ook wel duidelijk, zeker omdat we over enkele weken hier toeristen op bezoek krijgen die de hele winter willen verblijven en een steenkoude slaapkamer en eetzaal dan niet echt aanbevelenswaardig zijn.

Een paar dagen geleden hebben we bij ons bezoek aan Shymkent daarom een Grundfos CV-pomp aangeschaft. De verkoopster wist van toeten noch blazen. Wij bleken in al die maanden dat de pompen in de vitrine stonden de eersten te zijn die een pomp aanschaften! Als wij niet bij toeval tegen deze winkel waren aangelopen hadden we ze waarschijnlijk ook nooit gevonden. Gelukkig waren de opschriften op de pompen voor mij vrij duidelijk en hebben we een model uitgezocht dat qua leidingafmeting en vermogen goed zou passen.

Vandaag is de ombouw gepleegd. Het systeem is zo aangepast, dat de natuurlijke circulatie vervangen is door circulatie door de pomp. We hebben niet alle radiatoren afzonderlijk regelbaar gemaakt. Dat zou een te grote aanpassing in het leidingwerk betekenen. Bovendien werkt het systeem nu nog steeds via natuurlijke circulatie, mocht de elektriciteit voor langere tijd uitvallen. Bij de recente sneeuwproblemen in de Achterhoek hebben veel mensen dagenlang zonder verwarming gezeten omdat de elektriciteitsvoorziening was gestopt. Zo’n probleem zullen we hier niet ondervinden.

Stopcontacten zijn hier een schaars goed en daarom was het even zoeken naar een goede plek voor de pomp. Uiteindelijk is de pomp in de eetzaal geplaatst achter de laatste radiator waardoor hij het koude water terug de verwarmingsketel inblaast. Het apparaat is zo geluidloos, dat zelfs als je bij de pomp staat nog nauwelijks door hebt dat hij draait.

Mijn schoonvader wilde eerst maar nauwelijks geloven dat een dergelijke pomp de circulatie op gang zou houden. Nadat de pomp geplaatst was bleef hij maar alle kamers rondlopen om tot zijn verbazing te constateren dat alle radiatoren nu dezelfde temperatuur hadden. Nu nog glaswolrollen op de overgebleven plafonds en de toeristen kunnen komen.

Ik heb al enige keren aandacht besteed op mijn weblog aan overspanningsbeveiligingen. Zelf heb ik hier een paar beveiligingen in elkaar gesoldeerd die bij het minste of geringste de stroomtoevoer naar gevoelige gebruikers afschakelen. Voor onze televisie, videorecorder en aanverwante apparatuur maakten we tot nog toe gebruik van een in de winkel gekochte beveiliging.

In het moderne rustige Nederland is er praktisch geen reden meer om overspanningsbeveiligingen te plaatsen om apparatuur te beschermen. De stroomtoevoer is constant en pieken of storingen op de lijn zijn een zeldzaamheid. Bij ons zijn er twee redenen waarom een dergelijke beveiliging wel handig is. Ten eerste lopen de elektriciteitsleidingen boven de grond waardoor de kans op blikseminslag reëel is. Bovendien is er hier een ander groot gevaar: de mens. Ongeveer twee keer per jaar presteren elektromonteurs van het elektriciteitsbedrijf het hier om een faselijn met de nuldraad te verbinden. Het resultaat is dat er dan tijdelijk 380 Volt op de lijn komt te staan waar weinig apparatuur tegen bestand is.

Enkele maanden geleden is hier in Zhabagly blikseminslag op de bovenleiding geweest. Dit heeft tot gevolg gehad dat mijn zelf in elkaar gebakken beveiliging keurig zijn werk heeft gedaan en de varistor en zekering die ik had geplaatst de er achter hangende apparatuur van de ondergang heeft gered. Ook de televisie, satellietontvanger en andere apparatuur achter de gekochte beveiliging waren nog heel en vandaag heb ik gekeken op welke manier de beveiliging de blikseminslag heeft verwerkt.

Er is duidelijk sprake geweest van een grote steekvlam. De kleur van de onderdelen is nog nauwelijks zichtbaar en in de ronde varistor rechts is een gat te zien in de behuizing waar hij open gesprongen is door de grote stroom die er doorheen is gelopen.

Op de tweede foto zien we de printplaat na demontage. Rechts voor de printplaat ligt een kern van wat waarschijnlijk een derde varistor is geweest. Door de hitte is het centrum gesmolten. Het zal duidelijk zijn, de beveiligingsfunctie van deze overspanningsbeveiliging is er niet meer. Maar hij heeft zijn werk gedaan en de schade is nu beperkt gebleven tot de aanschaf van een paar euro aan onderdelen, of op zijn hoogst een nieuwe overspanningsbeveiliging.

Het vriest hier. ‘s Nachts zo’n 20 graden, maar overdag blijft het ook nog ver beneden het vriespunt. Ondanks die vrieskou zijn we geregeld op stap met onze auto en hij is prima bestand tegen deze omstandigheden. Zelfs de kachel hoeft nog niet op zijn maximale stand, wat wel wat zegt over de weersomstandigheden waar de ontwerpers rekening mee hebben gehouden.

Toch zien we hier vrij veel auto’s rondrijden waarvan de eigenaar de grille heeft dichtgeplakt met kartonnen dozen, plasticzakken of wat hij maar thuis kon vinden. Het gekke is dat het hier meestal auto’s betreft waarbij dat niet nodig is, zoals Audi’s. Het tegen de kou beschermen van de motor stamt nog uit de oude tijd. Auto’s van origineel Sovjet ontwerp hebben een dergelijke aanpassing vaak nodig, maar voor moderne automobielen is het volstrekt overbodig. Een kleine uitleg is denk ik op zijn plaats.

Een verbrandingsmotor werkt op basis van het principe dat een brandstof (benzine, gas of dieselolie) in een kleine ruimte gecontroleerd tot ontbranding wordt gebracht. De mini-explosie die hierdoor ontstaat drijft een zuiger naar boven. Tijdens deze opgaande beweging wordt een zuiger in een andere cylinder in positie gebracht zodat daar een nieuwe ontploffing kan plaatsvinden. Een serie van ontploffingen levert op- en neergaande zuigers op die via een krukas hun beweging omzetten in een draaiende beweging. Die draaiende beweging drijft vervolgens de auto aan.

Een verbrandingsmotor kan nooit met een rendement van 100% werken. Er zijn fysische wetten die dat beletten en met moderne motoren lukt het om iets meer dan veertig procent van de energie die vrijkomt om te zetten in nuttige beweging. De overige zestig procent wordt omgezet in warmte. Dit betekent, dat bij elke kilowatt aandrijfvermogen een motor ongeveer anderhalve kilowatt afvalwarmte levert. Dat is nogal wat.

Een reguliere auto heeft ongeveer 30 pk aandrijfvermogen nodig om een snelheid van 120 kilometer per uur te handhaven. Uiteraard verschilt dit afhankelijk van het model en gewicht van de auto, maar het is een goed uitgangspunt van deze rekenactie. 30 pk komt overeen met ongeveer 22 kilowatt aandrijfvermogen. Een auto die 120 kilometer per uur rijdt produceert dus in zijn motor 33 kilowatt aan warmte.

Hoeveel is 33 kW? Het lijkt een abstract getal, maar dat valt wel mee. Een elektrische bijzetverwarming levert ongeveer 2 kW. Een kleine gashaard voor bijvoorbeeld een keuken 6 kW en een gashaard voor een grote kamer 10 kW. Een centrale verwarmingsinstallatie tenslotte waarmee een compleet huis kan worden verwarmd zal rond de 20 kW kunnen genereren aan warmte.

Dus resumerend, een 120 kilometer per uur rijdende auto produceert in zijn motor meer afvalwarmte, dan een reguliere centrale verwarmingsinstallatie voor een woonhuis. Dat is nogal wat. Nu zullen de auto’s in de winter hier in Kazachstan geen 33 kW produceren aan warmte, want de snelheid ligt gezien de weggesteldheid meestal niet boven de vijftig kilometer per uur. Maar tien tot vijftien kilowatt zal er altijd wel vrijkomen en dat is nog steeds een hele hoop. Wat gebeurt er nu met al die energie die vrijkomt?

Allereerst is er natuurlijk de nuttige inzet van die energie om de ruimte te verwarmen waar de bestuurder en de passagiers zitten. Ondanks dat die ruimte rondom voorzien is van enkel glas, de rest van het omhulsel uit niet veel meer bestaat dan wat blik met een plastic binnenwerk en de koude wind langsraast met dezelfde snelheid als de auto rijdt, komt er zoveel restwarmte vrij uit de motor dat het gemakkelijk lukt om die ruimte binnen enkele minuten op temperatuur te krijgen.

De afvalwarmte die een motor genereert is zo groot, dat het restant moet worden vernietigd, dat wil zeggen dat het op onschadelijke wijze aan de omgeving wordt overgedragen. Praktisch alle verbrandingsmotoren zijn hiertoe voorzien van een waterkoeling. In het motorblok bevindt zich een doolhof van kanalen waardoor water—of liever een koelvloeistof die niet gemakkelijk bevriest—stroomt om de overtollige energie van het verbrandingsproces af te voeren. Een deel van die warme vloeistofstroom wordt naar de kachel geleidt, de weg die de overige vloeistof aflegt is afhankelijk van de complexiteit van het koelsysteem. Hier is waar de kartonnen afscherming van de radiator in beeld komt.

Bij de oude Sovjet ontwerpen—zoals onze Zil vrachtwagen of de Oeazik legerjeep van mijn schoonouders—stroomt de koelvloeistof standaard naar de radiator. Daar wordt hij gekoeld door de rijwind. Als de auto sneller rijdt zal er meer rijwind ontstaan waardoor er een automatische compensatie is voor het extra koelvermogen dat nodig is bij snel rijden. De ingenieurs zijn hierbij uitgegaan van een gemiddelde buitentemperatuur. Bij extreme omstandigheden moet de chauffeur maatregelen nemen. Eén van die extreme omstandigheden waar de ontwerpers wel altijd rekening mee hebben gehouden is stilstand. Wanneer een auto stil staat is er geen sprake van rijwind. Toch genereert een motor nog behoorlijk wat restwarmte wanneer hij op stationaire snelheid loopt. Hiertoe hebben dergelijke auto’s een ventilator die direct door de krukas, of via een V-snaar wordt aangedreven. De snelheid waarmee de ventilator draait is evenredig met de omwentelingssnelheid van de motor.

‘s Zomers moet een chauffeur alert zijn op oververhitting van de motor. Vaak rijden Zil vrachtwagens dan met de motorkap een centimeter of vijf open zodat er extra lucht wordt gehapt. De oude bussen waar de motor achterin is geplaatst hebben een zijdeur die kan worden opengezet tegen de rijwind in. Zo wordt er tijdens het rijden extra lucht geschept. ‘s Winters moet de rijwind beperkt worden om te extreme koeling via de radiator te voorkomen. In dat geval sluit men (een deel van) de radiator af met een stuk zeil, karton of wat maar voor handen is.

Moderne complexere ontwerpen van koelsystemen verschillen op twee manieren van de oude Sovjet ontwerpen. Ten eerste is de koelventilator niet vast aan de krukas bevestigd, maar wordt die aangedreven via een elektromotor. De elektromotor reageert op de temperatuur in de radiator. Overschrijdt die een kritische grens (vaak ingesteld op ongeveer negentig graden) dan schakelt de ventilator aan en genereert kunstmatige rijwind. Dit heeft twee voordelen. Ten eerste werkt de ventilator alleen wanneer dat nodig is waardoor de temperatuur van de koelvloeistof constanter blijft. Bovendien zorgt een elektrische ventilator voor minder benzineverbruik. In een artikel over het afstellen van motoren in oude Rover modellen op internet las ik laatst dat de vaste ventilator die op die Rover motoren zit maar liefst 7 pk aandrijfvermogen kost. Dat betekent dat een apparaat dat je meestal niet nodig hebt wel altijd een hoop benzine opslorpt.

Een tweede uitbreiding in moderne koelsystemen is de thermostaatklep. Zoals gezegd stroomt bij het eenvoudigste ontwerp van een koelsysteem de koelvloeistof altijd door de radiator. Bij een complexer koelsysteem is een thermostaatklep ingebouwd die de toevoer naar de radiator regelt. Bij koude koelvloeistof stroomt het direct terug het motorblok in. Alleen wanneer de koelvloeistof een bepaalde temperatuur overschrijdt wordt de thermostaatklep naar de radiator geopend. Bij de meeste verbrandingsmotoren is de thermostaatklep zo afgesteld dat bij ongeveer 80 graden alle koelvloeistof via de radiator loopt.

Wat betekent dit nu voor de kartonnen afscherming van de radiator bij moderne motoren? De ventilator zal ‘s winters sowieso niet werken, en er zal alleen koelvloeistof naar de radiator stromen als dat nodig is om overtollige warmte af te voeren. Met andere woorden, die afscherming heeft weinig tot geen effect. De watertemperatuur van onze Lada Zhiguli blijft volgens de meter constant op 80 graden, ongeacht de weersomstandigheden, en ondanks het feit dat de rijwind vrij spel heeft.

En die kartonnen dozen en zakken? Ach, een overblijfsel uit oude tijden. Echt schadelijk is het niet zolang de motortemperatuur maar niet te hoog wordt, al blijft het wel een lachwekkend gezicht wanneer je een Audi langs ziet rijden waarvan de grille is volgepropt met plastic zakken.

“Alle mensen zijn gelijk, maar sommigen zijn meer gelijk.” Dat geldt ook voor koffie. Hier in Kazachstan drinkt men gewoonlijk oploskoffie van het merk MacCoffee, en voor wie het kan betalen Nescafé. Het laatste wordt als het summum op het gebied van koffie gezien. Enkele jaren geleden ben ik hier al begonnen met het introduceren van nieuwe en lekkerder koffiesoorten. Zo zijn we hier langzaam via Nescafé Gold gemigreerd naar Moccona continental Gold, het hier in Kazachstan maximaal haalbare op het gebied van oploskoffie.

Elmira heeft de afgelopen twee maanden gebivakkeerd in Nederland en is daar gewend geraakt aan de “echte” koffie uit een koffiezetapparaat met filter. En dan is de oploskoffie een behoorlijke stap terug. Vanuit Nederland hebben we een postpakket verzonden met daarin onder andere een pak koffie en ja, dan kan het kopen van een koffiezetapparaat natuurlijk niet uitblijven.

Vandaag hebben we dat koffiezetapparaat gekocht en omdat het postpakket nog niet aangekomen is ook een pak filtermaling koffie. De beschaving slaat hier echt toe. Op de foto demonstreert Nathalie wat je zoal met het nieuw aangeschafte product kunt doen.

Soms word je door toevalligheden herinnerd aan gebeurtenissen jaren geleden. Ooit ben ik mijn carrière in de technische automatisering begonnen in een verlaten scheepsbouwloods in Westerbroek niet ver van Groningen. Het gaf mij de gelegenheid om rustig de daar opgestelde hydraulische profielbuigmachine te optimaliseren zonder pottekijkers of concurrenten over de vloer.

‘s Winters was het er in die loods echter koud. Bij een buitentemperatuur van -5 graden werd binnen -4 graden gemeten, en dat ondanks de twee opgestelde kachels die samen zo’n 50 kilowatt leverden. Die warmte moest benut worden om de machine en hydraulische olie enigszins op temperatuur te houden en kwam niet ten goede aan de er werkende mens. Laat ik erbij vermelden dat ik die winterse perioden nooit ziek ben geweest. Van kou word je niet ziek, daar kun je je op kleden, aanpassen aan overmatige warmte is veel moeilijker.

Het was niet gek dat in die loods de temperatuur nauwelijks omhoog te porren was. Door de vele gaten in het dak verdween de warme lucht bijna net zo snel als we ze op de vloer met de kachels probeerden aan te maken. Gekscherend spraken we in die tijd dan ook van hemelverwarming.

De term hemelverwarming kwam weer bovendrijven nadat we al enkele dagen in een steenkoude slaapkamer hier in Kazachstan hadden gelegen. Ondanks de centrale verwarming waarover ik ook nog wel het nodige kan schrijven bleek het bijna niet mogelijk de temperatuur in de slaapkamer tot een aangenaam niveau te brengen.

Bij de traditionele Kazachse bouwwijze worden de muren uitgevoerd van ca. 50 centimeter dik leem. Leem isoleert warmte beter dan baksteen of beton dus zelfs bij extreme temperaturen zorgt een dergelijke muur voor een behoorlijke isolatie. De ramen zijn in het algemeen vrij klein, dubbel en kiervrij gemaakt dus ook daardoor valt het warmteverlies wel mee.

De enige warmtelek in een Kazachs huis is het plafond. Dit bestaat in ons geval uit triplex dat tegen balken is gespijkerd met daar bovenop een dun laagje leem. En daarboven… niets dus. Alleen een uit metaalplaten bestaand dak waar de wind heerlijk onderdoor kan suizen.

Je hoeft dus niet zoals ik een technisch fysicus te zijn al helpt dat wel bij het afschatten van een dergelijk probleem om te snappen dat het plafond in ons geval waarschijnlijk voor de grootste afvoer van warmte zorgt. De temperatuur is tegen het plafond het hoogst vanwege de opstijgende warme lucht dus er staat een groot temperatuursverschil tussen beide zijden. Daaraan valt weinig te veranderen, maar wel aan de isolatiewaarde.

Voor de bouw van ons huis hebben we in het verleden al de nodige gereedschappen en bouwmaterialen gekocht. Zo liggen er reeds geruime tijd een aantal rollen glaswol in de schuur. Veel bouwmaterialen zijn alleen in Shymkent of Almaty te koop en wanneer we daar zijn voor reguliere zaken nemen we graag een hoeveelheid zaken mee terug naar Zhabagly zodat we daar langzaam een voorraad van kunnen opbouwen. Glaswol is daarbij ideaal omdat het niet zwaar is. Gemakkelijk mee te nemen op de imperiaal dus.

Vandaag hebben we twee rollen uitgerold over de balkenlaag boven de slaapkamer. Het effect was direct merkbaar. Waar we de afgelopen dagen nog de elektrische kachel op stand 2 (2000 Watt) moesten laten draaien om de slaapkamer bij te verwarmen tot enigszins aanvaardbare temperaturen kan nu de radiator van de centrale verwarming het zelfstandig aan. En dit terwijl het buiten vandaag nog meer vriest dan gisteren. De Kazachen stonden versteld dat zo’n kleine actie die in minder dan een uur voltooid was zo snel tot resultaat zou kunnen leiden. Ongetwijfeld zullen de plafonds boven de andere kamers nu snel volgen.