Lammert's Weblog

Economieën die lang in de verdrukking hebben gezeten kennen vaak een bijna ongekende groei zodra de belemmeringen voor die groei zijn verdwenen. Dit is een proces dat we in veel voormalige communistische landen zien. Na de “overname” van de Oost Duitsland door zijn bijna gelijknamige westerbuur zijn er grote hoeveelheden technologie in deze markt gestopt. Oude telefoonlijnen werden vervangen door de nieuwste digitale techniek. Bedrijven konden zelfs niet meer kiezen of ze bij een nieuwe telefoonlijn een analoge lijn of ISDN wilden hebben. ISDN werd verplicht.

Een dergelijke niet geleidelijke groei van technologie en met name infrastructuur in een land kost in eerste instantie veel geld, maar geeft een ongekende voorsprong op de oude economieën waar in het verleden veel geïnvesteerd is in ouderwetsere technologie. Een zelfde effect zien we nu ook in Kazachstan op het platte land optreden.

Vanwege de uitgestrektheid en lage bevolkingsdichtheid van het land zijn televisie en radio distributie altijd een moeizaam punt geweest in Kazachstan. In Zhabagly zijn met moeite vier televisiezenders te ontvangen, maar radio is er in het geheel niet. Daardoor wordt in veel gezinnen de televisie als een radio gebruikt die de hele dag op de achtergrond aan staat. De behoefte aan andere informatiemedia is derhalve groot.

Een trend die daardoor circa een jaar geleden is ingezet is, dat iedereen die zich dat kan veroorloven een sputnik antenn oftwel een schotel in de tuin zet. De wereld wordt hiermee plotseling oneindig veel groter. Het Russische taalgebied strekt van Alaska in het oosten tot aan Polen in het westen en is daarmee geografisch gezien het grootste aaneengesloten taalgebied ter wereld. Dit taalgebied wordt bestreken met vele televisiezenders die—juist vanwege de lage bevolkingsdichtheid—heel effectief kunnen werken vanaf satellietzenders. Daardoor is het niet ongewoon dat je ‘s ochtends naar het lokale nieuws in Wladiwostok zit te kijken, terwijl je ‘s avonds het wereldnieuws krijgt van één van de Moskouse zenders.

De schotel heeft letterlijk de buitenwereld voor veel Kazachen geopend en zo kwam het voor, dat enkele dagen geleden Elmira mij door de telefoon vertelde dat er een berghelling in de VS was ingestort, vele uren voordat het nieuws hier op het journaal was te zien.

Kazachstan ligt voor dergelijke ontwikkelingen om twee redenen op een gunstige geografische positie. Allereerst zoals al vermeld de grote gevariëerdheid van zenders die in de Russische taal in deze regio actief zijn. Daarnaast zijn zij buurland van China en onderhouden daar veel handelscontacten mee. Prijzen van consumentenelektronica liggen daardoor veel lager dan in Nederland. Een digitale satellietontvanger inclusief schotel met een diameter van 1,80 meter—nodig om het zwakke signaal op te vangen dat immers over een heel groot gebied verspreid wordt—is daardoor te koop voor minder dan 100 euro.

Lammert

Bijna twee jaar is ze nu al weer in Zhabagly en al meer dan een jaar wil ze graag terug naar Rostov in Rusland. Over een week is het zover; dan gaat Elmira’s grootmoeder terug naar haar geboortestad 3000 kilometer verderop.

Elmira’s tante is vandaag per trein overgekomen uit Rusland en als ze volgende week teruggaat zal ze haar moeder ook mee terugnemen. Dit zal heel wat gevolgen hebben in het gezin in Zhabagly. Aan de ene kant werd iedereen stapelgek van deze hyperactieve licht dementerende kranige 76 jarige, maar aan de andere kant verzette ze wel veel werk. ‘s Ochtend beginnen met thee zetten, vervolgens opruimen, afwassen, was op de waslijn en er weer vanaf bij een regenbui, eigenlijk alle klusjes die in het normale dagelijkse huishouden voorkomen.

Ik heb vandaag even kort met Elmira’s tante door de telefoon gesproken en dat ging wonderwel. “Echte” Russen articuleren veel beter dan Kazachen die Russisch spreken, dus na bijna een jaar tussen Kazachen gezeten te hebben die alle woorden half opeten is het verstaan van normaal Russisch bijna een eitje. Bijna, want ik ken uiteraard nog lang alle woorden en verbuigingen niet.

Vandaag belde Elmira dat ze naar Shymkent was geweest en daar onder andere een echo had laten maken. Onze Knufsik—samenvoeging van het Nederlandse knuffel en het Russische knopsik—lag mooi op schema, volgens de deskundigen nu 22 weken. Helaas geen foto. Van het enige echoapparaat in Shymkent met een afdruk mogelijkheid was die functionaliteit kapot gegaan, dus we moeten waarschijnlijk wachten tot rond mei, als Knufsik voor het eerst het buitenlicht aanschouwt.

We weten inmiddels ook met aardige zekerheid of het een jongetje of meisje wordt, maar dat blijft nog even onder ons… En eigenlijk maakt dat ook niet zoveel uit.

De devaluatie van de dollar ten opzichte van de euro is ook in Kazachstan niet ongemerkt gebleven. Tot voor circa anderhalf jaar geleden was de dollar onlosmakelijk met de lokale munteenheid tenge verbonden via de wisselkoers 1:150. Eén dollar leverde 150 tenge op, ongeacht de schommelingen op de internationale valuta markt.

De zwakte van de Amerikaanse munt ten opzichte van de Europeese zorgde ervoor dat de koppeling met de tenge uiteindelijk niet meer in stand gehouden kon worden en er ontstond een nieuw fenomeen, de tenge hield de middenkoers aan van de dollar en de euro met een gemiddelde omwisselkoers van nog steeds 1:150. Dus bij een dollarkoers van 135 tenge leverde een euro 165 tenge op.

Ook deze koppeling heeft echter sinds kort geen stand meer kunnen houden. Elmira vertelde dat de laatste koersdaling van de dollar op de internationale markten er voor had gezorgd dat voor een dollar nu nog maar 120 tenge’s aangeschaft konden worden tegen een euro koers van 170 tenge. Het verzoek was dan ook alle eventuele overboekingen van geld en boekingen van toeristen uitsluitend nog in euro’s te doen.

Het is verontrustend te constateren dat een voormalige republiek van de Sovjet Unie een munt heeft die sterker is dan de Amerikaanse dollar, en in staat is om ten opzichte van de dollar in anderhalf jaar tijd een koerswinst van 20% te boeken. Ideeën die bij mensen leven dat de huidige dollar-euro verhouding uitsluitend komt door een sterke euro wil ik hiermee dan ook ontkrachten. Als dat zo zou zijn zou de koers van de euro ten opzichte van de tenge omhoog gegaan zijn, bij stabiel blijven van de dollarkoers. Zeker ook, omdat Kazachstan een olie-exporterend land is waarvan de staatseconomie zijn inkomsten op dit moment voor 30% uit de olieindustrie haalt. Al die olie wordt betaald in dollars dus met een lage dollar ten opzichte van de tenge snijdt de Kazachstaanse overheid zich rechtstreeks in de vingers, tenzij een dergelijke lage dollarkoers noodzakelijk is vanwege internationale koersverhoudingen.

Het is dan ook mijn overtuiging dat de huidige val van de dollar niet het gevolg is van een externe factoren zoals een in de euro verenigd monetair Europa, maar veeleer van een intern probleem in de Amerikaanse economie waardoor de intrinsieke waarde van de dollar structureel omlaag gegaan is.

Met de dollar is nu ook de Russische roebel in vrije val gegaan. Ik wist niet beter of een roebel had ten opzichte van de tenge een wisselkoers van 1:4,8. Deze koers is nu in één maand tijd teruggezakt naar 1:3,8. Dit is overigens minder ongunstig voor de Kazachstaanse economie dan de lage dollarkoers. Sinds 1 januari vorig jaar hebben Rusland, Wit Rusland, Oekraïne en Kazachstan een verdrag gesloten voor vrij verkeer van goederen en personen, vergelijkbaar met de situatie in de Eurpeese Unie. Daardoor hebben Kazachstanen gemakkelijk toegang tot producten uit de Russische markt en zijn importheffingen en procedures opgeheven of in ieder geval vereenvoudigd. De koersdaling van de roebel heeft tot gevolg dat de Kazachstanen met hetzelfde geld meer spullen in Rusland kunnen aanschaffen, wat de welvaart versneld doet toenemen. De Russen zitten uiteraard met het tegenovergestelde effect dat producten uit Kazachstan duurder worden, maar dat is procentueel gezien een kleiner effect gezien de grootte van de economieën en aantal inwoners van beide landen.

Gisteren heeft Elmira de eerste biggetjes verkocht van de nieuwe aanwas. Na meer dan een jaar zeugen houden beginnen we een vaste klantenkring te krijgen. De mensen die nu 12 biggen hebben gekocht kopen gemiddeld elke drie maanden een paar en ze wilden volgende maand nog eens 10 extra. Onze biggen zijn in de omgeving gewild, waarschijnlijk omdat we proberen om het bloed in onze varkenslijn divers te houden en inteelt te voorkomen wat met veel varkens in de omgeving een probleem is. Bovendien hebben we nu een redelijk constante stroom van nieuwe biggen dus we hoeven niet vaak néé te verkopen.

De prijs die we voor de biggen gekregen hebben is behoorlijk hoog. Voor vier weken oude biggen wordt op dit moment 2200 Tenge betaald voor vrouwelijke exemplaren en 2500 Tenge voor mannelijke. Dat komt neer op gemiddeld zo’n € 13,50 per stuk. Ik heb geen idee wat biggen in Nederland kosten maar voor Kazachstaanse begrippen is het behoorlijk. Met een beetje worp heb je meer dan € 100,= waar normaal minimaal een maand voor gewerkt moet worden en vaak zelfs langer. De kosten voor het voer en verzorging van de zeugen gaan er natuurlijk wel af, maar wanneer je voer vroeg genoeg in het seizoen inkoopt valt de prijs nog wel mee.

Veel mensen kopen het voer voor hun dieren pas in de winter in kleine beetjes in als de voorraad op raakt en de prijzen schieten dan veelal een factor twee of drie omhoog. Maar in een vroeg stadium veel inkopen kan niet elke Kazach zich permiteren, en de silohouders profiteren daarvan.

Moderne vormen van communicatie zoals internet maken de wereld steeds kleiner.

Veel mensen die voor de eerste keer horen dat ik getrouwd ben met een Aziatische vrouw en dat we daar gaan wonen en niet in Nederland vragen me of dat niet heel ver weg is. Maar ver is een relatief begrip. Toen mensen vroeger naar Canada of Australië emigreerden betekende dat vaak een keuze voor het leven. Contacten met familie en vrienden verbroken of alleen nog maar mogelijk via trage post of peperdure telefoonverbindingen. Ik herinner me dat ik toen ik jong was wel eens in het telefoonboek bladerde en vol ontzag de kosten voor internationaal telefoneren zag. Australië lag twintig jaar geleden rond de 10 gulden per minuut.

Als mensen vragen of het niet ver is geef ik meestal het antwoord dat de aarde rond is en dat waar je je ook bevindt het verste punt nooit meer dan 20.000 kilometer verwijderd is. Er is geen middelpunt, noch in Nederland, noch in Kazachstan. En nu sinds enkele jaren moderne communicatietechnieken hun intrede hebben gedaan zijn er ook geen afstanden meer.

Toen ik in 1997 mijn website begon had ik daar een pagina op staan waarin ik mijn allereerste ervaringen met internet uitlegde, onder andere met onderlinge internationale server verbindingen van 9.600 bits per seconde binnen Europa (Ik spreek nu over de periode 1989-1992 toen nog praktisch niemand wist wat internet was). In de huidige tijd van gigabit netwerken is dit getal bijna onvoorstelbaar maar tot voor enkele jaren geleden niet ongewoon. Pas toen tijdens de internet hype heel veel glasvezels in de grond en zeebodem zijn gestopt om aan de toenemende vraag van datatransmissie te kunnen voldoen kwamen ook de verre punten van de aardbol binnen bereik.

De kabelexploitanten realiseerden zich tijdens de internet hype niet (of wilden dat niet), dat ook moderne communicatie technologie onderhevig is aan de wetten van vraag en aanbod. De gigantische toename in beschikbare capaciteit bracht een direct zakken van de communicatietarieven met zich mee t.g.v. een moordende concurrentie. Eén van de slachtoffers hierin was het bedrijf KPN Qwest, dat zich puur had toegelegd op het beheren van deze grote transmissienetwerken.

Het is zonder meer waar dat de internet hype slachtoffers gekost heeft, niet in het minst bij de kleine belegger die zijn hoop had gevestigd op de steeds stijgende beurskoersen van hiermee geassocieerde ondernemingen. Maar we moeten nu niet klagen dat met het knappen van deze bubbel veel dingen verloren zijn gegaan. Veel geld dat indertijd in deze markt is gestopt is uiteindelijk niet in rook opgegaan en is geïnvesteerd in netwerktechnologie die nu nog grotendeels ongebruikt in de grond of op de zeebodem ligt. Bedrijven die de hype hebben overleefd gaan nu langzaam deze technologie inzetten voor het nut van het algemeen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan KPN die eerst ADSL over geheel Nederland heeft uitgerold en het komende jaar hetzelfde wil doen met digitale televisie. Dergelijke projecten waren nooit mogelijk geweest in een “conventioneel economisch model” waarin de baten tegen de kosten moeten opwegen. De (mis-)investeringen uit het verleden bieden nu de mogelijkheid om dergelijke grote projecten zonder veel extra kosten uit te voeren en daar proviteert uiteindelijk elke eindgebruiker van.

Het overschot aan communicatielijnen over de wereld heeft meer positieve gevolgen. Ondanks dat mijn vrouw op een verre plek op de wereld woont is het mogelijk om met € 0,15 per minuut vanuit Nederland met haar te bellen. Een bedrag dat in geen verhouding staat tot de kosten zo’n 20 jaar geleden en wat alleen het gevolg is van overinvesteringen tijdens de internet hype. Ook internet toegang is in geheel Kazachstan aanwezig en ondanks de grote afstanden doet men ook hier pogingen om internet via ADSL en andere moderne technologieën zoals satellietverbindingen van de grond te krijgen. Het zal niet lang duren of Kazachstan is net zo dicht bij internet als wij in Nederland.

Maar hoe dichtbij is de wereld nu? Vroeger was internet—en daarmee externe informatie—gevoelsmatig ver weg. Je moest met je modem een telefoonnummer bellen en inloggen. Dit kostte al gauw 40 seconden. Daarna zoeken naar de juiste informatie en dat moest snel, want elke minuut kostte geld. Niet alleen voor de telefoonlijn moest betaald worden maar de meeste internet aanbieders hadden ook een prijssysteem op basis van het aantal uren on-line per maand. Pagina’s die een minuut of langer deden om in te laden waren vrij gewoon. Er was zo’n vijf jaar geleden de regel dat als een website binnen 15 seconden zou inladen dat hij dan “snel genoeg” was. Naarmate een website verder weg lag ging het laden langzamer. Heel logisch was toen de gedachte. Dus praktisch gezien was informatie slechts mondjesmaat voorhanden, wilde je de kosten tenminste niet te hoog laten oplopen.

Die tijden zijn veranderd. De meeste mensen die deze pagina lezen zullen hem waarschijnlijk sneller op het scherm hebben gekregen dan binnen 15 seconden. Maar realiseren zij zich wel waar deze pagina vandaan komt? Alle tekst die nu gelezen wordt, en alle foto’s zijn opgeslagen op een server in Arizona in de Verenigde Staten. Toch voelt het dichtbij, omdat de inhoud dichtbij voelt. De fysieke afstanden die de gegevens over de kabel afleggen spelen geen rol meer in het bepalen van de gevoelsafstand tot een onderwerp. Niemand zal nu plotseling stoppen met lezen van dit artikel omdat hij zich realiseert dat het een “ver van mijn bed” verhaal is. De afstand wordt niet primair bepaald door het aantal kilometers, maar door het gevoel, de betrokkenheid van een onderwerp. En dat overbrugt heel gemakkelijk internationale grenzen.

Ook de website van Wild Natures staat in de VS op een webserver. Het was tien jaar geleden nog ondenkbaar dat een reclameuiting voor vakanties in een republiek van de voormalige Sovjet Unie, specifiek gericht op een Nederlands publiek uitgevoerd zou worden vanaf een computer in de VS. Toch is het nu de praktijk en het integreert prima in onze huidige belevingswereld. De meesten zullen zich er zelfs niet eens van bewust zijn. De wereld wordt steeds kleiner en heeft geen middelpunt meer.

Tot slot nog een kleine uitleg waarom ik gekozen heb voor een server in de VS en niet in Nederland. Tot recentelijk heb ik mijn sites volledig gehost in Nederland bij internet provider xs4all; een internet provider voortgekomen uit een hackers groep. Zij hadden in 1999 toen ik deze keuze maakte meer kennis en betere technologie in huis dan andere providers en konden zich daarmee profileren in de markt. Op dit moment is internet echter een massaproduct geworden. Elke aanbieder levert vergelijkbare producten en onderlinge kwaliteit of kennis is veel minder een keuzecriterium. Wel heeft xs4all—en met haar praktisch alle internet aanbieders—verzuimd de winst die ze hebben behaald door snellere technologieën en goedkopere hardware terug te berekenen aan de klant in de vorm van prijsverlagingen of extra faciliteiten. Deze voordelen zijn wel in de VS in de tarieven doorberekend waardoor het daar mogelijk is een website te plaatsen met meer mogelijkheden voor slechts 10% van de prijs in Nederland.

Lammert

In Kazachstan worden drukke voorbereidingen getroffen voor de ontvangst van ver bezoek. Elmira’s tante komt twee weken over uit Rostov, een havenstad aan de Zwarte Zee. Onze bedden zijn nu tijdelijk in het kantoor geplaatst zodat er in onze slaapkamer voldoende ruimte is. Elmira heeft sinds ze drie jaar in Rostov gestudeerd heeft haar tante niet meer gezien en kijkt er dan ook erg naar uit. Jammer dat ik daar niet bij kan zijn, maar leveringen van hardware voor mijn projecten vlotten hier niet al te erg, dus ik zal nog een aantal weken aan Nederland gekluisterd zijn.

Het zal nog een heel feest worden om baboeshka (oma) rustig te houden. Zij is zo’n twee jaar geleden uit Rostov naar Zhabagly overgekomen omdat ze in de grote stad niet meer te hanteren was. Ze heeft daar meermalen ‘s nachts op het treinstation geslapen omdat ze de weg naar huis kwijt was. Al meer dan een jaar wil ze terug naar Rostov en nu haar dochter twee weken op visite komt kan dat wel eens een groot probleem worden. Elmira zal mij in de komende weken vast wel op de hoogte houden.

De val van het communisme in de voormallige Sovjet Unie wordt door de meeste mensen in het Westen als iets positiefs gezien. Maar weinigen zullen ooit de mensen in de Sovjet Unie zelf gevraagd hebben. Nu ik zo’n anderhalf jaar getrouwd ben met een Kazachstaanse en al een behoorlijke tijd op het platteland aldaar gewoond heb wordt wel duidelijk dat de omwisseling van politiek systeem voor de bevolking niet altijd een vooruitgang is geweest. En denk niet dat het komt omdat Kazachstan een armoedig land is. Het heeft een structurele economische groei van 10% per jaar, vangt per hoofd van de bevolking het meeste geld uit buitenlandse investeringen van alle GOS landen, de munteenheid Tenge is de sterkste in de regio en Kazachstan heeft in de bodem totaal 60% van alle bodemschatten van de Sovjet Unie zitten zoals olie, goud en uranium. Tel daarbij dat door het space shuttle ongeluk alle Amerikaanse en Russische ruimtevluchten vanaf de lanceerbasis Baykonur in dit land worden ondernomen, kunnen we eerder spreken van een potentieel Saudie Arabie, dan van een ontwikkelingsland.

Toch is er met name op sociaal gebied grote achteruitgang geweest sinds de onafhankelijkheid in 1991. Het kapitalistische credo “Wie niet werkt zal ook niet eten” is voor veel van de mensen hier eenvoudig nog te hoog gegrepen. Wanneer je in de Sovjet tijd geen werk had kwam de politie je van huis ophalen om samen werk in de omgeving te zoeken. Telefoon was gratis, in Zhabagly was een centraal badhuis, twee kindercreches, een school en een kippenslachterij die werk bood aan 1400 mensen.

Alleen de school is nog over. Het aantal telefoonaansluitingen is geslonken van 400 naar minder dan 100 en na het faillisement van de kippenslachterij in 1999 werd op de bevolking van 2500 mensen een werkloosheid geteld van 80%. Hierna is een grote trek van mensen naar de grote steden gekomen, waar echter ook niet iedereen op de nieuwe meeeters zat te wachten. Gelukkig is er de laatste jaren een verbetering merkbaar doordat een aantal mensen als forens werk heeft kunnen vinden in Baykonur en in Atyrau in de olieindustrie. Maar dat betekent wel één of twee maanden van huis en dan slechts enkele weken weer thuis.

Wat er van het centrale badhuis en de kindercreches over is valt op beide foto’s te zien. Het badhuis is ontmanteld en is opgekocht als opslagplaats voor tarwe. De kindercreche is volledig met de grond gelijk gemaakt en tot en met de fundering uit de grond gehaald. Alle bouwmaterialen zijn verkocht of ‘s nachts weggeroofd om dienst te doen op andere plekken. Veel vrouwen kunnen niet meer werken omdat ze op de kinderen moeten passen die ze vroeger in de creche konden achterlaten, waardoor het inkomen van veel gezinnen maar moeizaam omhoog gaat.

Lammert